نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشگاه شهید باهنر کرمان، دانشکدۀ ادبیات و علوم انسانی، بخش زبان و ادبیات فارسی

چکیده

منظومه­های حماسی دینی و مذهبی از جملۀ آثاری هستند که با وجود کمیّت قابل توجه در ادب فارسی چندان مورد عنایت مصحّحان و پژوهشگران قرار نگرفته­اند و شاید از دلایل کم­توجهی به این آثار، ناشناختگی آنها در میان جامعۀ ادبی باشد. در طول تاریخ ادبیّات فارسی، منظومه­های حماسی دینی متعدّدی با موضوع وقایع دینی و جنگ­های صدر اسلام، زندگی و شرح احوال ائمّۀ اطهار و شخصیت‌های برجسته و تأثیرگذار مذهبی سروده شده‌است. از جملۀ موضوعاتی که منظومه­سرایان دینی به آن نگاهی ویژه داشته­اند، شرح احوال و قیام مختار­بن­ابی­عبیدۀ ثقفی به خونخواهی شهدای کربلا است. در این منظومه­های دینی، قیام مختار و پایداری او در انتقام‌گرفتن از قاتلان امام حسین(ع) به شیوۀ حماسی و به تقلید از شاهنامۀ فردوسی به تصویر کشیده شده‌است. اغلب این منظومه­ها به شکل نسخۀ خطّی در کتابخانه­ها نگهداری می­شوند. تلاش نگارنده در این مقاله بر آن است تا با استفاده از دو روش کتابخانه­ای و سندکاوی به معرّفی اجمالی مختارنامه­های منظوم ادب فارسی بپردازد. در این نوشتار تعداد چهارده منظومۀ حماسی دینی با موضوع داستان قیام مختار ثقفی معرّفی گردیده‌است که قدیمی‌ترین آنها مختارنامۀ نگاهی آرانی کاشانی متعلّق به قرن دهم هجری قمری است.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

An Investigation of Mokhtarnameh Poem Collections in Persian Literature

نویسنده [English]

  • nazanin ghaffari

Shahid Bahonar university of Kerman

چکیده [English]

Religious epic collections have less been the focus of scholars, despite the fact that a high number of them exist in Persian. Perhaps one of the reasons may be that they are not well recognized among the literati. During the history of Persian literature, various religious epic collections have existed with different subjects, like special religious events, the wars of the beginning of Islam, the biography and life style of religious clergymen and other recognized religious figures. One of the subjects that religious literati had special attention to is Mokhtar Ibn-e Abi Obeydeh Thaqafi’s biography and retellings about his uprising to avenge the Karbala catastrophe and its martyrdoms. In these religious collections, Mokhtar’s uprising and his persistence in getting his revenge from the murderers of Imam Hossein has been depicted through epic poetics and in imitation of Ferdowsi’s Shahnameh. Most of these collections are manuscripts that are kept in libraries. The aim of this study was to present a general introduction to Mokhtarnameh collections in Persian literature through library research and documentation. In this study, four religious epic collections on the uprising of Mokhtar Thaqafi were introduced, among which Negahi Arani-Kashani’s Mokhtarnameh was the oldest, dated back to the tenth century A.H.
 
Key words: Poem collection, Religious epic, Mokhtarnameh, Mokhtar Thaqafi
 
 
1. Introduction
In terms of the type of hero and subject matter, epic is divided into four categories: national and mythological, historical, religious and mystical. Among these four categories of epic, poetic religious epics will be discussed in this article. Poetic religious epics are works that describe the religious events in the form of Mathnavi in ​​a narrative way. Some of the poem collections mentioned in this study still exist in literary form in libraries. Introducing them can provide an appropriate context for the correction and research, and it can also provide the public with the scientific, literary, historical and religious benefits of epics. Furthermore, it is important to examine the content of these works from the perspective of resistance literature.
2. Methodology
The method used in this article is based on library and document research. Little information exists in the sources and lists about the poem collections mentioned in this study, and it was not possible for the author to see the existing manuscripts to complete the existing information. Therefore, the data pertaining to each poem collection are based on limited resources. Some of the poems that narrate Mukhtar's story exclusively describe Mukhtar's uprising and are often published under the general title 'Mokhtarname'. Others deal with the narration of Karbala happenings, and they end with a description of Mukhtar's uprising to take revenge on the killers of the martyrs of Karbala, e.g., Elham Kermanshahi's Ferdows Garden and Reza Qolikhan Hedayat's Manhajalehdaya. In the present study, we will only introduce the first group.
3. Discussion
According to the information obtained from sources and book lists, since the 10th to the 14th century AH, fifteen Mokhtarnamehs were written by Persian-speaking poets of Iran and the subcontinent, from which Arani Kashani's Mokhtarnameh written in poem in the 10th Century is the oldest as well as the most recognized one. If Makhzanol Dorrar’s claim that Qatreye Isfahani’s Mokhtarname contains 104,000 verses is not true, it is likely that Jafari's Mokhtarname that is known to have a thickness of Ferdowsi's Shahnameh, is the largest Mokhtarnameh introduced in this research. Then comes the Mokhtarnameh of Yazdi's Burhanpuri and Khamoosh Yazdi in the second place with a volume of about thirty thousand verses. 'Ronaghe Anjuman' by Sohbat Lari is the smallest poem collection with almost 1800 verses. The contribution of Persian-speaking poets of the subcontinent on poeticizing Mokhtarnameh is also noticeable, and about half of these poem collections have been written by these poets.
4. Conclusion
This study aims to introduce the poems that depict the story of the uprising of Mokhtar Ibn-e Abi Obeydeh Thaqafi in an epic style. These poems and their poets are often unknown and neglected. The Mokhtarnamehs of Salem Sabzevari in the 11th Century, Mirza Arjmand Azad Kashmiri (Delgoshanameh), Mirza Abotrab Esfahani, Burhanpuri, Ghane Tatwi and anonymous poet in the 12th Century, and Sohbat Lari's poems (Ronaghe Anjuman), Tamkin Shirazi (Nishat Al-Qolub), Ja'fari, Maftoon Danbali (Homayoun-Namah), Qatre Esfahani (Fatahnameh of Mokhtar), and Mirza Abdul Rahim Nayini (Bahjah al-Mu'minin) in the thirteenth century were poeticized. The Shoayi Qajar and Khamosh Yazdi’s Mokhtarnames also belong to the 14th century AH. Thus, the twelfth and thirteenth centuries A.H. is the peak of Mokhtarnameh writing. The poems that have a copy now are all composed in the form of Mathnawi and Bahre Moteqareb,  imitating Ferdowsi's Shahnameh. Apparently, only Sohbat Lari's poems (Ronaghe Anjuman) has been published in print, and other manuscripts are kept in form of handwritten manuscripts in libraries.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Poem collection
  • Religious epic
  • Mokhtarnameh
  • Mokhtar Thaqaf
آقابزرگ تهرانی، محمّد محسن. (1355). الذّریعه. تنقیح احمد منزوی. تهران:کتابخانة اسلامیه.
انوشه، حسن. (1380). دانشنامة ادب فارسی. تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
بامداد، مهدی. (1371). شرح حال رجال ایران. چاپ چهارم. تهران:  زوّار.
بانک اطّلاعات کتب و نسخ خطّی آقابزرگ تهرانی.  www.aghabozorg.ir
برگل، یو.ا. (1362) . ادبیّات فارسی بر مبنای تألیف استوری. ترجمة یحیی آرین‌پور، سیروس ایزدی و کریم کشاورز. تهران: مؤسّسة مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
بهار، محمّد­تقی. (1377). سبک‌شناسی زبان و شعر فارسی. به اهتمام کیومرث کیوان. تهران: مجید.
چوهدری، شاهد. (1386). مناقب حضرت امام علی (ع) در شبه قارّه. تهران:  اطّلاعات.
حقیقت، عبدالرّفیع. (1368الف) . فرهنگ شاعران زبان پارسی. تهران:  شرکت مؤلّفان و مترجمان ایران.
حقیقت، عبدالرّفیع. (1368ب) .تاریخ نهضت‌های فکری ایرانیان. ج 4. تهران:  شرکت مؤلّفان و مترجمان ایران.
خزانه­دارلو، محمدعلی. (1375). منظومه‌های فارسی .تهران: روزنه.
خیّام­پور، عبدالرّسول. (1340). فرهنگ سخنوران. تبریز: چاپخانة شرکت سهامی چاپ کتاب آذربایجان.
داور، شیخ مفید. (1371). مرآت الفصاحه. تصحیح دکتر محمود طاووسی. شیراز: نوید.
دولت­آبادی، عزیز. (1370) . سرایندگان شعر پارسی در قفقاز. تهران: چاپخانة دانشگاه تهران.
دهخدا، علی­اکبر. (1377) . لغت‌نامه. زیر نظر محمّد معین و سیّد جعفر شهیدی. تهران:  مؤسسة انتشارات و چاپ دانشگاه تهران.
دیوان­بیگی شیرازی، احمد. (1364) . حدیقۀ الشّعراء. تصحیح عبد­الحسین نوائی. تهران:  زرّین.
راشد محصّل، محمّد­رضا. (1389). نام­شناخت توصیفی منظومه­های دینی فارسی. مشهد: آستان قدس رضوی.
سازمان اسناد و کتابخانة ملّی ایران.www. Nlai. ir  
سایت کتابخانۀ دیجیتال و فن­آوری اطّلاعات دانشگاه امام صادق (ع)
سدارنگاری، هرومل. (1355). پارسی­گویان هند و سند. تهران: نشر بنیاد فرهنگ ایران.
سرفراز ظفر، محمّد. (1381) . مناقب حضرت علی (ع)  در شعر فارسی شبه قارّه. اسلام‌آباد: انجمن فارسی.
صبا، مولوی محمّدمظفر حسین. (1343) . تذکرة روز روشن. تصحیح و تحشیة محمّد حسین رکن­زادة آدمیّت. تهران:کتابخانة رازی.
صحبت‌لاری، محمّد­باقر. (1354). دیوان. به اهتمام حسین معرفت. چاپ چهارم. شیراز:  کتابفروشی معرفت.
صدرحاج سیّد جوادی، احمد. (1383) . دایره­المعارف تشیّع.تهران: نشر شهید سعید محبّی.
صفا، ذبیح­الله. (1369) . حماسه­سرایی در ایران. چاپ پنجم. تهران: امیرکبیر.
عارف‌نقوی، حسین. (1370). تذکرة علمای امامیة پاکستان. ترجمة محمّد هاشم. مشهد: آستان قدس رضوی.
عقیقی‌بخشایشی، عبدالرّحیم. (1375). مفاخرآذربایجان. ج3. تبریز: آذربایجان.
قاجار، محمود میرزا. (1366). سفینه­المحمود. تصحیح عبد­الرّسول خیّام‌پور. تبریز:  مؤسسة تاریخ و فرهنگ ایران.
کاشانی، میرتقی­الدّین. (1384). خلاصه الأشعار و زبده الأفکار (بخش کاشان). به کوشش عبدالعلی ادیب برومند و محمّد­حسین نصیری کهنمویی .تهران: میراث مکتوب.
کاشفی خوانساری، علی. (1381). حیدرنامه. تهران: موعود عصر.
کتابخانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی. www. Ical.ir.
گلچین‌معانی، احمد. (1344). «ذیل بر حماسه­های دینی». چاپ‌شده در نامة آستان قدس. ش 22 و 23 (بهمن).
گلچین‌معانی، احمد. (1345). «ذیل بر حماسه­های دینی». چاپ‌شده در نامة آستان قدس. ش 4 (مهر).
گلچین معانی، احمد. (1363). تاریخ تذکره­های فارسی. ج1 و2. چاپ دوم. تهران: سنایی.
مدرّسی، محمّد علی. (1379). تذکرة شبستان. به کوشش اکبر قلم‌سیاه. تهران:  گیتا.
معلّم‌حبیب‌آبادی، محمّد­علی. (1351). مکارم­الآثار. اصفهان: انجمن کتابخانه­های عمومی.
مفتون‌دنبلی، عبدالرّزاق. (1342). نگارستان دارا. ج1. به کوشش عبدالرسول خیام‌پور. تبریز: چاپخانة شرکت چاپ کتاب آذربایجان.
منزوی، احمد. (1348) . فهرست نسخه‌های خطّی فارسی. ج4 و 6. تهران:  مؤسسة فرهنگی منطقه­ای.
منزوی، احمد. (1374) . فهرستوارة کتاب‌های فارسی. ج3 و2. تهران:  انجمن آثار و مفاخر اسلامی.
نخجوانی، حسین. (1343). چهل مقاله. به کوشش یوسف خادم هاشمی‌نسب. تبریز: چاپخانة خورشید.
نوّاب شیرازی، علی‌اکبر. (1371) . تذکرة دلگشا. تصحیح منصور رستگار فسایی. شیراز: نوید.
ورهرام، غلامرضا. (1368). تاریخ سیاسی و اجتماعی ایران در عصر زند. چاپ دوم. تهران:  چاپخانة کیهانک.
هدایت، رضاقلی­خان. (1344). تذکرة ریاض­العارفین. به کوشش مهرعلی گرکانی. تهران:  کتابفروشی محمودی.
هدایت، رضاقلی­خان. (1382). مجمع­الفصحا. به کوشش مظاهر مصفّا. چاپ دوم. تهران:  امیرکبیر.
هدایت، محمود. (1353) . گلزار جاویدان. تهران: چاپخانة زیبا.